SAHAR

Prije četrdeset pet godina, 17. septembra 1980. godine, basistički režim u Iraku raskinuo je Alžirski sporazum iz 1975. godine, ključni ugovor koji je odredio granicu s Iranom duž talvega strateški važne rijeke Arvand i uveo kratak period detanta između dva susjeda.

Ovaj čin poništavanja nije bio izolovan događaj, već kulminacija namjerne strategije eskalacije koju je orkestrirao režim Sadama Huseina, a koja je nastojala iskoristiti uočenu ranjivost novonastale Islamske Republike Iran nakon Islamske revolucije 1979. godine.

Proglašenje punog iračkog suvereniteta nad cijelim plovnim putem bila je proračunata provokacija osmišljena da poništi iranska prava i potvrdi iračku dominaciju, efektivno demontirajući jedini stabilan okvir za mirnu koegzistenciju koji je mukotrpno ispregovaran.

Ovaj potez dramatično je pojačao tenzije duž granice, postavljajući temelje za potpunu invaziju samo pet dana kasnije, koja će na kraju izazvati smrtonosni osmogodišnji rat.

Odluka o ukidanju sporazuma donesena je na poticaj i uz prećutnu podršku Sjedinjenih Američkih Država, koje su vidjele priliku da oslabe novu iransku vladu i ojačaju strateškog saveznika u Bagdadu, čime bi preoblikovale regionalnu ravnotežu snaga u svoju korist.

Posljedice ove sudbonosne odluke bile su katastrofalne, što je dovelo do razornog rata iscrpljivanja koji je rezultirao ogromnom ljudskom patnjom, regionalnom destabilizacijom i naslijeđem nepovjerenja prema Washingtonu i njegovim marionetskim režimima.

Koji je značaj rijeke Arvand?

Rijeka Arvand, nastala ušćem rijeka Tigris, Eufrat i Karun, predstavlja vitalni ekonomski i strateški plovni put i za Iran i za Irak, služeći kao jedina pomorska pristupna tačka za irački brodski promet u Perzijski zaljev i dom kritične iranske infrastrukture, uključujući glavnu rafineriju nafte u Abadanu.

Ovaj vodotok dug 200 kilometara nije samo vodena površina, već i žila kucavica za regionalnu trgovinu i izvoz energije, čija je kontrola stoljećima sinonim za geopolitički utjecaj i sigurnost.

Ekonomski značaj rijeke je ogroman jer olakšava kretanje robe i tankera za naftu za obje zemlje, a luke Basra i Horamšahr predstavljaju glavna komercijalna središta čije poslovanje u potpunosti ovisi o nesmetanom pristupu plovnom putu.

Historijski gledano, rijeka je bila centralna arterija trgovine i sukoba, a vlasništvo nad njom sporilo se između raznih carstava i država, što odražava njenu trajnu vrijednost kao strateškog plijena u nestabilnoj regiji.

Dubokovodni putevi neophodni za plovidbu zahtijevaju stalno održavanje i jaružanje, što zajedničko upravljanje i saradnju čini ne samo političkim idealom već i praktičnom potrebom za osiguranje njihove upotrebljivosti za velike brodove.

Za Iran, rijeka simbolizira nacionalni suverenitet i historijski kontinuitet, a u perzijskoj književnosti i historijskim tekstovima naziva se Arvand, ime koje evocira drevno naslijeđe i kulturni ponos, dok je za basistički irački režim predstavljala arapski plovni put čija je kontrola bila ključna za njegove hegemonističke ambicije u Perzijskom zaljevu.

Kako je formirana riječna granica?

Savremeni spor oko granice na rijeci Arvand vuče korijene iz raspada Osmanskog carstva, kada je država Irak stvorena pod britanskim mandatom i naslijedila teritorijalne pretenzije Osmanskog carstva, uključujući i sporne granične aranžmane s Iranom.

Početni granični sporazumi, poput Drugog sporazuma iz Erzuruma iz 1847. godine, postignuti su posredovanjem carskih sila poput Velike Britanije i Rusije i često su nametnuti pod prisilom, ne uspijevajući uspostaviti jasno i obostrano prihvatljivo razgraničenje zasnovano na modernim principima međunarodnog prava.

Carigradski protokol iz 1913. godine i naknadni zapisnici Komisije za razgraničenje iz 1914. godine dodatno su zakomplicirali pitanje pokušajem formaliziranja granice koja je uglavnom favorizirala osmansku stranu, postavljajući granicu na istočnu obalu rijeke i time dajući efektivnu kontrolu Osmanlijama, a kasnije i Iraku.

Prvi veliki bilateralni sporazum između novoosnovane nezavisne Kraljevine Irak i Irana potpisan je 1937. godine, ali je u Iranu široko smatran nejednakim sporazumom nametnutim od strane britanskog imperijalizma, jer je priznavao irački suverenitet nad gotovo cijelom rijekom, osim malog dijela nasuprot Abadanu.

Decenijama je Iran tvrdio da je princip talvega, koji uspostavlja granicu duž središnje linije najdubljeg plovnog kanala, standardna međunarodna norma za riječne granice između suverenih država - princip koji je basistički Irak dosljedno odbacivao kako bi održao svoj povoljan položaj.

Inherentna nestabilnost ovog aranžmana osigurala je da riječna granica ostane stalni izvor trenja, a uzastopne iranske vlade nastojale su revidirati ono što su smatrale nepravednim nametanjem iz kolonijalnog doba koje je narušilo njihov teritorijalni integritet.

Što je potpisano Alžirskim sporazumom iz 1975.?

Alžirski sporazum, koji je posredovao alžirski predsjednik Houari Boumediene tokom samita OPEC-a u martu 1975. godine, predstavljao je ključni trenutak u odnosima Irana i Iraka, konačno rješavajući dugogodišnji granični spor usvajanjem principa talvega za cijelu dužinu rijeke Arvand.

Ovaj sporazum je prisilio basistički Irak da formalno odustane od svog zahtjeva za punim suverenitetom nad plovnim putem i prihvati granicu koja ide duž središnje linije, čime je priznao iranska prava na kanal i uspostavio okvir za zajedničko upravljanje i plovidbu.

Zauzvrat, Pahlavijev režim je pristao da prestane podržavati kurdske pobunjenike na sjeveru Iraka, što je pružilo ključno olakšanje vladi u Bagdadu, koja se borila da obuzda iscrpljujuću pobunu.

Sporazum je uključivao detaljne protokole za ponovno određivanje cijele kopnene granice, regulaciju plovidbe i pravedno korištenje vodnih resursa.

Na neko vrijeme, sporazum je uspio normalizovati odnose, smanjiti granične sukobe i podstaći određeni stepen saradnje, jer su se obje strane činile posvećenima provedbi njegovih odredbi. Ali njena stabilnost je inherentno bila vezana za regionalni status quo i ravnotežu snaga između dva potpisnika, što ju je činilo ranjivom na bilo kakvu promjenu u političkoj sceni.

Kako je došlo do eskalacije basističkog Iraka?

Pobjeda Islamske revolucije u Iranu u februaru 1979. godine fundamentalno je promijenila regionalni račun, predstavljajući basističkom režimu u Bagdadu i percipiranu prijetnju i stratešku priliku, jer je nova iranska vlada bila zaokupljena unutrašnjom konsolidacijom i suočena s međunarodnim sankcijama.

Sadam, koji je formalno preuzeo iračko predsjedništvo u julu 1979. godine, smatrao je to prozorom prilike za poništavanje Alžirskog sporazuma i postizanje dugogodišnjih ambicija regionalne dominacije i kontrole nad rijekom Arvand.

Basistički irački režim tvrdio je da ideologija nove iranske vlade, koja je kritizirala sekularnu prirodu basističke vladavine, predstavlja egzistencijalnu prijetnju, tvrdnja koja se koristila za opravdanje njene agresivne politike, posebno u kontekstu šijske demografije Iraka.

Irak je pokrenuo neumoljivu propagandnu kampanju, oživljavajući neosnovane pretenzije na iransku teritoriju, uključujući pokrajinu Huzestan, koja je lažno označena kao Arabistan, i tri iranska ostrva u Perzijskom zaljevu, istovremeno ocrnjujući novo rukovodstvo u Teheranu.

Tokom 1979. i 1980. godine, Irak je sistematski eskalirao tenzije sponzorirajući separatističke grupe u Iranu, protjerujući hiljade Iračana iranskog porijekla i upuštajući se u sve češće i teže granične sukobe, namjerno stvarajući klimu krize i testirajući iransku odlučnost.

Ovu kampanju provokacija podsticale su i podržavale SAD i nekoliko arapskih država, koje su dijelile zajednički interes u obuzdavanju Islamske revolucije i bile su spremne pružiti političku podršku i obavještajne podatke iračkom režimu, efektivno odobravajući njegove agresivne planove.

Koje su bile posljedice raskida sporazuma?

Jednostrano ukidanje Alžirskog sporazuma 17. septembra 1980. godine poslužilo je kao neposredni casus belli za iračku invaziju na Iran 22. septembra, čin agresije koji je pokrenuo jedan od najdužih i najrazornijih konvencionalnih ratova 20. vijeka.

Sadamov režim, očekujući brzu pobjedu protiv navodno neorganizovanog i oslabljenog protivnika, duboko je pogrešno procijenio otpornost iranskog naroda i njihovu odlučnost da brane svoju revoluciju i teritorijalni integritet, što je dovelo do krvavog rata koji će trajati osam godina.

Nametnuti rat rezultirao je katastrofalnim ljudskim gubicima, sa procijenjenim milion žrtava, široko rasprostranjenim uništavanjem gradova i infrastrukture, te upotrebom hemijskog oružja od strane Iraka.

Za Iran, rat je postao odlučujuće nacionalno iskustvo - Sveta odbrana koja je učvrstila novoosnovanu državu i podstakla duboko ukorijenjen osjećaj otpornosti na stranu agresiju.

Rat je završio 1988. godine primirjem uz posredovanje Ujedinjenih nacija koje je u suštini obnovilo status quo ante bellum, uključujući odredbe Alžirskog sporazuma, čineći početnu agresiju Iraka uzaludnom i ističući tragičnu apsurdnost pogrešno procijenjenog avanturizma basističkog režima.