KAKO JE POSTREVOLUCIONARNI IRAN INDUSTRIJALIZIRAO I MODERNIZIRAO GRAĐEVINSKI SEKTOR
Od Islamske revolucije 1979. koju je predvodio Imam Homeini, jedna od najznačajnijih transformacija Irana bila je njegova samodostatnost u građevinskom sektoru, skok koji je drastično poboljšao uslove života u cijeloj zemlji.
Dok je iransko oslanjanje prije revolucije na Zapad – posebno na Sjedinjene Države – za energiju i vojnu tehnologiju dobro poznato, strani monopoli također su dominirali ključnim industrijama kao što je građevinarstvo.U prvoj polovini 20. vijeka, tehnološka nerazvijenost Irana zahtijevala je saradnju sa stranim silama na izgradnji puteva, željeznica, mostova, brana i moderne infrastrukture.Gotovo sve velike građevinske projekte su osmislile, dizajnirale i izvele strane firme, uz minimalno učešće autohtonog stanovništva. Zavisnost o strancima bila je ogromna.Tokom 1960-ih i 1970-ih, američki uticaj na iransku stambenu i građevinsku industriju postao je potpuni monopol, rezultat niza jednostranih odluka marionetskog Pahlavijevog režima koji je u velikoj mjeri favorizirao američke korporacije.Hladni rat je već ranije učvrstio Iran kao zavisnog saveznika Washingtona, a vladajuća monarhija se oslanjala na američku vojnu i finansijsku podršku.Kada su cijene nafte kasnije skočile u nebo, preplavivši Teheran novostečenim bogatstvom, SAD su uvidjele priliku da osiguraju povratak ogromnih prihoda Irana natrag u američke džepove.Šah, bojeći se i sovjetske invazije i potencijalnog komunističkog ustanka seljaka i radnika, nastojao je izgraditi moćnu vojsku. Okrenuo se Vašingtonu za najsavremenije oružje, opremu i vojnu infrastrukturu.Uvidjevši zlatnu priliku, Kennedyjeva administracija je odobrila ove unosne ugovore o oružju – u iznosu od desetina milijardi dolara, ali uz određene uslove.Pod krinkom "unutrašnjih reformi", SAD su natjerale Iran da usvoji politiku usmjerenu na preoblikovanje njegove ruralne i radničke klase, eliminirajući tako potencijalne prijetnje monarhiji i istovremeno osiguravajući nepokolebljivu odanost Teherana zapadnom bloku tokom Hladnog rata.To je uključivalo takozvane ekonomske "reforme" osmišljene da usmjere Iran ka sistemu slobodnog tržišta, efektivno otvarajući kapije za američku korporativnu dominaciju u gotovo svim industrijama.Zemljišne reforme provedene u okviru ove agende koju su pokrenule SAD pokazale su se katastrofalnim. Više od polovine iranskog seljačkog stanovništva nije dobilo zemlju, što je dovelo do masovne migracije u urbane centre.Ova brza, neplanirana urbanizacija samo je produbila ekonomske nejednakosti i socijalne nemire, posijavši sjeme budućeg nezadovoljstva koje će na kraju doprinijeti revoluciji koja je oslobodila Iran od stranih sila.
Od strane eksploatacije do nacionalnog preporoda
Pahlavijev prozapadni režim vidio je stambenu krizu ne kao problem za zbrinjavanje ljudi, već kao priliku za tobože industrijalizaciju i modernizaciju zemlje, istovremeno obogaćujući sebe i strane korporacije koje su Iran prepoznale kao zlatni rudnik za profiterstvo.Međunarodni investitori, građevinski divovi i arhitektonske firme pristizali su u Teheran i vlastima predlagali kolosalne i skupe stambene projekte.Istovremeno, s nekontrolisanim rastom ambicija, Pahlavijev režim je pozvao naftne divove poput Exxona i Shella, dajući im jaču kontrolu nad iranskom naftnom infrastrukturom, vađenjem i izvozom. Ovaj potez samo je produbio strani monopol u iranskom energetskom sektoru.U građevinskoj industriji apsolutni monopol je prepušten američkoj Starrett Housing Corporation, poznatoj po izgradnji Empire State Buildinga i Trump Towera u New Yorku.Zahvaljujući bliskim vezama sa Fondacijom Pahlavi, Starrett je dobio ekskluzivnu kontrolu nad najvećim iranskim stambenim megaprojektima 1970-ih, uključujući stambene komplekse Ekbatan, Zomorod i Alborz u Teheranu.Pahlavijev režim je velikodušno besplatno dao Starrettu nacionalizovano zemljište širom glavnog grada, omogućavajući korporaciji da ostvari ogroman profit prodajom hiljada stanova, prvenstveno iranskoj srednjoj i višoj klasi, kao i stranim kupcima.Usto, neravnopravni ugovor je zahtijevao da se preko 80% građevinskog materijala uvozi iz Sjedinjenih Država, često po napuhanim cijenama višestruko višim od domaćih alternativa.Uprkos tome što je uživao skoro potpuni monopol, besplatna zemljišta i zagarantovanu prodaju, Starrett je opetovano propustio da ispoštuje rokove i ostavljao projekte nedovršenim.Npr. kompleks Ekbatan u zapadnom Teheranu nikada nije dovršen u zadanom roku. Korporacija se kasnije našla i u nemogućnosti da proda jedinice u kompleksu Zomorod jer su mnogi od njenih očekivanih kupaca – režimski oficiri i strane elite – pobjegli iz zemlje nakon Islamske revolucije.S revolucijom je došao nagli kraj Starrettove dominacije. Pošto su američke sankcije onemogućile dalje poslovanje, korporacija je arogantno tužila Iran godinama kasnije, tražeći kompenzaciju za svoje propale poduhvate – uprkos bogatstvu koje je već izvukla iz zemlje.Postrevolucionarni period razotkrio je duboku krhkost svrgnutog nepopularnog režima koji je svoju takozvanu "moć" u potpunosti izgradio na zavisnosti o strancima.Odjednom, bez američke pomoći, Iran se suočio s poteškoćama u servisiranju svojih uvezenih borbenih aviona, upravljanju fabrikama koje su izgradile strane zemlje, ili čak dovršavanju stambenih projekata.Prepoznajući hitnost samodostatnosti, novo rukovodstvo se okrenulo prema domaćoj proizvodnji, lokalnim materijalima i naglasku na stanovanju za potlačene klase.Nakon nametnutog rata 1980-ih, vlada je pokrenula opsežne inicijative za obnovu i proširenje stambenog sektora, uključujući:* Jednostavne programe zajma za pristupačno posjedovanje kuće.* Cijene osnovnih građevinskih materijala uz vladinu kontrolu.* Masivnu distribuciju zemljišta po niskim cijenama.* Podsticanje stambenih zadruga za osnaživanje običnih građana.Ono što je nekada bilo igralište stranih monopola pretvoreno je u nacionalni pokret za samopouzdanje i pravičan razvoj, osiguravajući da budućnost Irana više neće diktirati spoljne sile.
Od zavisnosti do globalnog liderstva
Sveobuhvatne reforme u iranskom stambenom sektoru ne samo da su snizile troškove već su i transformisale urbane pejzaže, horizontalno šireći gradove, povećavajući broj stanova po glavi stanovnika i značajno smanjujući gustinu naseljenosti u stambenim područjima.Uz domaću ekspertizu koja je preuzela vodeću ulogu, iranske kompanije su završile megaprojekte koje su ranije započele strane korporacije, uključujući komplekse Ekbatan, Lavizan, Omid, Apadana i Atisaz u Teheranu, a istovremeno su pokrenule val ambicioznih novih megaprojekata.Brza ekspanzija građevinske industrije u protekle četiri decenije potpuno je preoblikovala Iran, čineći ga neprepoznatljivim u poređenju s državom prije Islamske revolucije.Godine 1979. Iran je još uvijek bio uglavnom ruralni, a većina njegovih ljudi živjela je izvan gradova. Danas je gradsko stanovništvo Irana naglo poraslo sa 48% na 77%, što je punih 20% više od globalnog prosjeka.Ova transformacija bila je vođena razvojem infrastrukture, industrijalizacijom i porastom stanovništva, što je dovelo do zvaničnog priznavanja skoro hiljadu novih gradova – od samo 373 prije revolucije do preko 1300 danas.Građevinski materijali i metode građenja doživjeli su podjednako dramatične promjene. Prije revolucije 1979. godine, manje od četvrtine domova izgrađeno je od izdržljivih materijala poput čelika i betona, dok se dvije trećine oslanjalo na slabije materijale kao što su čerpić, drvo i slama.Unatoč izazovima nametnutog rata, prvih nekoliko godina nakon revolucije udvostručio je udio stanova od izdržljivih materijala i prepolovio udio onih od slabijih materijala.Zamah se samo ubrzao: između 1990. i 2010. godine udio neojačanih zidanih zgrada je pao sa 90% na samo 23%, dok su čelične i betonske konstrukcije porasle sa 3% na 74%.U vrijeme popisa stanovništva u Iranu 2011. godine, država je imala 20 miliona stambenih jedinica – sa zapanjujućih 90% izgrađenih nakon revolucije, u poređenju sa samo 10% pod svrgnutim režimom.Ovu transformaciju je podstaknuo skok od zavisnosti o stranom građevinskom materijalu do samodostatnosti u proizvodnji. U periodu prije revolucije, Iran je proizvodio samo 5 miliona tona cementa i 500.000 tona čelika godišnje, u velikoj mjeri oslanjajući se na uvoz.Danas Iran predstavlja industrijsku silu, proizvodi 65 miliona tona cementa i 31 milion tona čelika godišnje, zauzimajući 6. odnosno 10. mjesto u svijetu. Iran ne samo da zadovoljava svoje domaće potrebe, već je postao i veliki izvoznik ovih ključnih materijala.Osim konstruktivnih materijala, Iran je također postao treći po veličini proizvođač ukrasnog i građevinskog kamena – iza Kine i Indije – sa svojim izvrsnim znamenitim proizvodima koji su sada definirajuća karakteristika moderne iranske arhitekture.Od ere stranih monopola i zavisnosti do ere samodostatnosti i globalnog liderstva, iranska građevinska revolucija stoji kao jedna od najvećih transformacija postrevolucionarnog perioda.
